خبرنگاران درباره خواجه شمس الدین محمد جوینی - وبلاگ دوست

به گزارش وبلاگ دوست، تهران- خبرنگاران- خواجه شمس الدین محمد جوینی یکی از کارآمدترین وزرای ایرانی در دوره مغولان به شمار می رود که نقش بسیار تاثیرگذار و پراهمیتی در حیات دیوانی ایران، آن هم در بحرانی ترین دوران حیات اجتماعی بر عهده داشت، وی در نشر علم، عمران و آبادی تا جایی پیش رفت که می توان از او با عنوان یکی از احیاگران فرهنگ و مراکز علمی ایران در دوره مغول نام برد.

سِمت وزارت، یکی از بااهمیت ترین مناصب در سلسله مراتب حکومت های ایران از دوران ساسانیان به شمار می رفت. با ورود اسلام به ایران اهمیت این جایگاه دوچندان شد و نیاز فاتحان عرب، ترک و مغول به تجربیات ایرانیان در اداره امور حکومتی بیشتر شد زیرا آنها برای اداره کشور بزرگی مانند ایران به وزیران و سیاستمداران ایرانی نیاز داشتند و بدون آنها اداره حکومت غیرممکن بود در نتیجه، بیشتر مواقع این وزیران بودند که ادارۀ امور را در دست داشتند.

خلفا و سلاطین هم تا زمانی که از طرف آنها احساس خطر نمی کردند به این وضع راضی بودند، بنابراین آنها برای پیشرفت در کشورداری چاره ای جز تعیین وزیر نداشتند اما یکی از تأثیرگذارترین دوره ها در تاریخ فرهنگی ایران دوران پر فراز و نشیب حمله مغولان به ایران و تأسیس حکومت ایلخانان است.

حملات مغولان به ویرانی شهرها و به دنبال آن، به قول ابن خلدون، زایل شدن تمدن منجر شد اما حمله آنها نه تنها باعث نشد، ایران از میان برود و مغلوب مغول ها شود، بلکه از آنجا که مهم ترین مساله برای مغولان ادارۀ نواحی تصرف شده در ایران بود، توجه آنها نیز پیش و بیش از همه به وزرای ایرانی و به کار دریافت ایرانیان در تمام امور حکومتی و اداری جلب شد. در چنین شرایطی بود که وزیران و دیگر دیوانیان کوشیدند با تسلط بر امور دیوانی خواسته های خویش را در زمینه های گوناگون عملی کنند. (1)

یکی از مهم ترین این وزیران ایرانی که نقش بی بدیلی در اداره امور در دوران ایلخانان ایفا کرد، خواجه شمس الدین محمد جوینی بود که در ادامه به گوشه ای از زندگی این وزیر کاردان و با درایت پرداخته می شود.

زندگینامه

خواجه شمس الدین محمد جوینی در روستای آزادوار در جوین دیده به جهان گشود. از تاریخ دقیق تولد وی اطلاعی در دست نیست. علوم ادبی را نزد عمادالدین قزوینی قاضی نخجوان فراگرفت. وی به عربی و فارسی شعر می سرود و به دلیل کاردانی و دانش بالا خیلی زود به سیاست ورود کرد و بعدها وارد خدمات دولتی شد و وزارت فرمانروایان مغول از جمله هلاکو خان، اباقا و احمد تکودار را بر عهده گرفت. شخصیت علمی و رعیت پروری او چنان بود که خواجه نصیرالدین طوسی کتاب اوصاف الاشراف در عرفان و سیر و سلوک را به نام وی و برای او به رشته تحریر درآورد و همچنین دبیران قزوینی حکیم، نام کتاب مشهور شمسیه را در منطق به نام وی تصنیف کرد. فرزندان خواجه شمس الدین محمد صاحب دیوان: به نام های یحیی، فرج الله، مسعود، اتباک، بهاء الدین محمد و شرف الدین هارون (داماد المعتصم بالله) هریک به نوبه خود از ادیبان و دانشمندان زمان خود به شمار می آمدند.

احیاگر فرهنگ و مراکز علمی ایران در دوره مغول

با ورود شمس الدین جوینی به دستگاه اداری ایلخانان فرصتی پیش آمد تا این وزیر کاردان از موقعیت ایجاد شده به نفع کشور بهره گیری کند. البته نه تنها شمس الدین جوینی بلکه خاندان وی هنگام حمله مغولان به ایران با پشتکار و زیرکی به احیای تشکیلات اداری و فرهنگی ایران پرداختند. این خاندان یکی از قدیمی ترین و مشهورترین خانواده های ایرانی بودند که حتی در دولت های سلجوقیان، خوارزمشاهیان و سپس مغولان همواره مصدر خدمات مهم و مشاغل بزرگ بودند. در زمان هلاکوخان مغول، شمس الدین محمد جوینی که یکی از کارآمدترین وزیران این دوره بود، وارد دستگاه دیوانی شد. وی ابتدا در دستگاه هلاکو به مقام صاحب دیوانی رسید و سپس وزیر اعظم کل مملکت حکومت ایلخانی شد و به قول رشیدالدین همدانی دست او در حلّ و عقد و رتق و فتق مصالح امور مطلق گردانید شمس الدین از همان ابتدای کار، اهل دانش را به دور خود گرد آورد و بر کارهای حساس گماشت و با جلب و تشویق آنان سبب شد تا حد امکان حالت یأس و دلمردگی ناشی از حمله مغول ها را از صاحبان فرهنگ دور گرداند. همچنین به نوسازی و بنای مراکز فرهنگی چون مدارس، مساجد و خانقاه ها پرداخت. وی که از بزرگترین وزرا و نویسندگان این دوره بود، مدت 29 سال با قدرت و درایت ممالک مغول را اداره کرد و اسباب شوکت دولت هولاکو و جانشینان او شده بود. بعد از مرگ هلاکوخان، اباقاخان فرزند وی به دلیل کاردانی و مدیریت بی مانند شمس الدین جوینی، وی را در مسوولیت خود ابقا کرد و حتی حکومت اصفهان و بخش بیشتر عراق عجم را در همان سال به بهاءالدین جوینی برادر وی واگذار کرد. (2) مقارن ورود بهاءالدین به اصفهان، این شهر دستخوش آشوب و ناآرامی بود و او همانند پدرش با اقتدار اصفهان را از آشوب به دور کرد به گونه ای که کسی را یارای نافرمانی و تجاوز و دزدی نبود(3)

بعد از مرگ اباقاخان برادر وی تکودار ایلخان شد. او که از مادر مسیحی بود و نام مسیحی نیکلا را بر خود داشت، نخستین ایلخان مغول است که به اسلام روی آورد و نام احمد را برگزید. مورخان گرویدن تکودار به اسلام و چرخش بنیادین در سیاست خارجی و داخلی ایلخانان مغول را در نتیجه کوشش های خاندان جوینی به ویژه خواجه شمس الدین محمد جوینی صاحب دیوان می دانند. محمد بن علی شبانکاره ای مورخ و نویسنده سده هشتم می نویسد: احمدخان مسلمان بود و مایل [به] ملت مصطفوی. صاحبدیوان در آن کار جان بر میان بست... و احمدخان همه کار فرا خواجه گذاشت و کار مملکت قرار گرفت.(4)

بنابراین باید گفت خاندان جوینی از فرهیخته ترین خاندان های ایرانی در دوران اولیه حکومت ایلخانان مغول در ایران محسوب می شوند که نقشی موثر در پاسداری از میراث دینی و فرهنگی این سرزمین و جلب مغولان به آن ایفا کردند و حتی در این راه جان خود را از دست دادند. این وزیر نامدار علاوه بر فعالیت های سیاسی از شاعران، نویسندگان و وزیران به نام ایران است که در بسط و نشر علم و عمران و آبادی خدمات قابل توجهی انجام داد. بسیاری از شاعران او را مدح گفته اند از آن جمله سعدی شیرازی قصایدی چند در مدح وی سروده است.

نظر مدار ازمن ای مه منظور که مه دریغ نمی دارد ازخلایق نور

به چشم نیک نگه کرده ام تورا همه وقت چرا چو چشم بد افتاده ام زروی تودور

توراکه درد نبوده است جان من همه عمر چو دردمند بنالد نداریش معذور

تن درست چه داند به خواب نوشین در که شب چگونه به خاتمه همی برد رنجور

مرا سحر سخن درهمه جهان رفته است زسحر چشم تو بیچاره مانده ام مسحور

دو رسته لوءلوء منظوم در دهان داری عبارت لب شیرین چو لوءلوء منثور

اگر نه وعده مؤمن به آخرت بودی زمین پارس بهشت است گفتمی و تو حور

تو بر سمندی و بیچارگان اسیر کمند کنار خانه زین بهره مند و ما مهجور

تو پارسایی و رندی به هم کنی سعدی میسر نشود مست باش یا مستور

چنین سوار درین عرصه ممالک پارس ملک چگونه بنا شد مظفر و منصور

اجل واعظم آفاق شمس دولت و دین که برد گوی نکو نامی از ملوک و صدور

خاتمه

خاتمه این وزیر کاردان و با درایت بعد از سال ها وزارت در بحرانی ترین دوران تاریخ ایران مانند دیگر وزراء پادشاهان مغول مورد غضب فرمانروایان آنها قرار گرفت و در آبان 633 خورشیدی در نزدیکی اهر به فرمان ارغون خان به قتل رسید و در چرنداب تبریز به خاک سپرده شد.

منابع

1- محمد غزالی، نصیحه الملوک، تصحیح جلال الدین همایی،تهران: انجمن آثار ملی، 1351، 80.

2- رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش عبدالکریم علیزاده، باکو، 1957م؛3/103

3- وصاف، تاریخ، تحریرعبدالمحمد آیتی، تهران، 1346ش؛ ص34

4- محمد بن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، چاپ اول، 1363، ص264.